Αίσθηση ονομάζει ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός εκείνη τη δύναμη της ψυχής, μέσω της οποίας ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται την ύλη και τα δημιουργήματα του Θεού. Αυτή η λειτουργία επιτελείται μέσω των αισθητηρίων οργάνων, που είναι τα μέλη του σώματος και ό,τι γίνεται αντιληπτό μέσω των αισθητηρίων, λέγεται αισθητό πράγμα[1]. Οι αισθήσεις του ανθρωπίνου σώματος είναι πέντε και κάθε μία έχει ως σύμβολο το αντίστοιχο αισθητήριο, όπως θεμελιώνονται και στην Αγία Γραφή. Έτσι, η όραση έχει ως σύμβολο τους οφθαλμούς [2], η ακοή τα αυτιά[3], η όσφρηση τη μύτη[4], η γεύση το στόμα[5] και η αφή τα χέρια[6]. Για τον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή ωστόσο, η αίσθηση είναι μία κατά το γένος, αλλά ως προς το είδος χωρίζεται σε πέντε μέρη, τα οποία παρασύρουν την ψυχή μέσω της αντιληπτικής τους ενέργειας, να προτιμούν το συγγενές με αυτή αισθητό, αντί για τον Θεό[7].
Ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας τοποθετεί την καταγραφή ερεθισμάτων μέσω των αισθήσεων, από τη γέννηση ακόμη του ανθρώπου[8]. Τα αισθητήρια όργανα κατασκευάστηκαν από τον Θεό σαν αντίστοιχες θυρίδες για τον κλεισμένο στο ανάκτορο του σώματος νου, ώστε να είναι τα σκαλοπάτια μέσω των οποίων ο άνθρωπος ανεβαίνει και οδηγείται στην αντίληψη των δημιουργημάτων και τελικά στη γνώση του ίδιου του Δημιουργού[9], στον οποίον μπορεί να μοιάσει και να γίνει κατά χάριν Θεός, όπως και ο Ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει: «οἴδαμεν δὲ ὅτι ἐάν φανερωθῇ, ὅμοιοι αὐτῷ ἐσόμεθα, ὅτι ὀψόμεθα αὐτὸν καθώς ἐστι»[10]. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής υποστηρίζει και ο ίδιος ότι τη δυνατότητα της κατ’ αἴσθησιν γνώσεως των όντων τη δώρισε ο ίδιος ο Θεός στον άνθρωπο, για να λειτουργήσει ως αρωγός στην προσπάθειά του να γνωρίσει τον Δημιουργό του[11]. Κατά τον ίδιο τρόπο και ο άγιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος σε μία από τις «Κατηχήσεις» του, αναφέρει ότι ο Θεός δώρισε στον άνθρωπο τις πέντε αισθήσεις, όχι για να χρησιμοποιούνται εμπαθώς αλλά για να μπορεί το σώμα παρότι υλικό να επιτελεί τις αναγκαίες λειτουργίες και να απολαμβάνει την τροφή του προς αύξηση και ζωή και κυρίως να κατευθύνονται προς δόξαν Θεού. Έτσι, το στόμα δόθηκε για να διατηρείται το σώμα μέσω της τροφής και να επικοινωνεί τον λόγο του Θεού, τα χέρια για να εργάζονται θεάρεστα έργα και να σηκώνονται προσευχόμενα στον ουρανό, η όσφρηση για να οσφραίνεται ευωδία σωτηρίας, η ακοή για να ακούει τα θαυμάσια του Θεού που συντελούν στη σωτηρία του και η όραση για να βλέπει το φως και τα κτίσματα[12]. Η κτίση εξάλλου δεν δημιουργήθηκε για τον εαυτό της, αλλά για να καθρεφτίζεται και να δοξάζεται η δύναμη και η σοφία του Δημιουργού, με τον ίδιο τρόπο που κάποιος δεν κοιτάζει τον καθρέφτη για τον ίδιο τον καθρέφτη, αλλά για αυτό που φαίνεται μέσα σε αυτόν[13].
Άγιος Μάξιμος Ομολογητής.
Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η συσχέτιση των πέντε σωματικών αισθήσεων με τις ψυχικές δυνάμεις, που παραδίδει ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι όπως οι αισθήσεις του σώματος παίρνουν από τον αισθητό κόσμο τα απαραίτητα στοιχεία με σκοπό να τον κατανοήσουν, με τον ίδιο τρόπο και οι δυνάμεις της ψυχής παίρνουν από τον πνευματικό κόσμο τα αντίστοιχα στοιχεία. Ακόμη, αναφέρει ότι οι αισθήσεις του σώματος βρίσκουν την αντιστοιχία τους στις ψυχικές δυνάμεις, ώστε δίνοντας στοιχεία σε αυτές να μπορούν να διαβάσουν τον Θεό Λόγο. Έτσι, σύμφωνα με αυτόν, στη νοερή δύναμη της ψυχής αντιστοιχεί η αίσθηση της όρασης, στη λογική δύναμη αντιστοιχεί η αίσθηση της ακοής, στη συναισθηματική η αίσθηση της όσφρησης, στην επιθυμητική η αίσθηση της γεύσης και στη ζωτική δύναμη αντιστοιχεί η αίσθηση της αφής. Πιο συγκεκριμένα, εικόνα του νου είναι τα μάτια, εικόνα του λόγου είναι τα αυτιά, του θυμού η μύτη, της επιθυμίας η γεύση και της ζωής είναι η αφή[14]. Μέσω αυτής της αντιστοίχισης, αν η ψυχή χρησιμοποιήσει σωστά τις σωματικές αισθήσεις, μπορεί να συλλέξει τους λόγους των όντων και να δει στα κτίσματα τον ίδιο τον Κτίση, μέσω των οποίων αποκαλύπτεται στον κόσμο. Σε αυτό αναφέρεται και ο Ψαλμωδός λέγοντας «ἐξομολογεῖσθε τῷ Κυρίῳ ἐν κιθάρᾳ, ἐν ψαλτηρίῳ δεκαχόρδῳ ψάλατε αὐτῷ»[15]. Δεκάχορδο όργανο είναι ο άνθρωπος και οι δέκα χορδές είναι οι αισθήσεις του σώματος και οι αντίστοιχες πέντε δυνάμεις της ψυχής μέσω των οποίων μπορεί να γνωρίσει τον Δημιουργό του[16].
Οι αισθήσεις δεν έχουν όλες τα ίδια χαρακτηριστικά· διαβαθμίζονται από τις αλογότερες στις πιο λογικές. Κάποιες από αυτές είναι υπεύθυνες για αυτά που προκαλούνται από τις άλλες. Η όραση και η ακοή είναι λογικές και πιο θεωρητικές και ηγεμονικές. Η γεύση, η όσφρηση και η αφή είναι άλογες και ζωώδεις και υπηρετικές των λογικών[17]. Πρώτες ενεργοποιούνται η όραση και η ακοή και γλιστράνε στην αμαρτία και κατόπιν η γεύση, η όσφρηση και η αφή. Αντίστοιχα όμως αυτές οι τρεις είναι που οδηγούν τον άνθρωπο στη σωτηρία, όταν κατευθύνονται από τη λογική και οδηγούνται στο αγαθό.
Έτσι και στο γεγονός της πτώσης των πρωτοπλάστων συμμετείχαν όλες οι αισθήσεις. Οι πρωτόπλαστοι πρώτα είδαν τον καρπό και άκουσαν την προτροπή του πονηρού και στη συνέχεια λειτούργησαν η αφή, η όσφρηση και η γεύση. Γι’ αυτό οι τρεις αυτές αισθήσεις είναι πιο ζωώδεις από τις πρώτες δύο και δουλικές. Όταν οι ηγεμονικές αισθήσεις δεν καθοδηγούνται από τη λογική γίνεται επανάσταση των παθών και κινείται η ενέργεια των τριών δουλικών αισθήσεων, οι οποίες όταν λυθούν από τα χαλινάρια, εκθηλύνεται και η όσφρηση με την αφή και τη γεύση[18].
Υποσημειώσεις:
[1]. ΙΩΑΝΝΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ, Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως, PG. 94, 933C.
[2]. Ψαλμ. 24, 15.
[3]. Λουκ. 8, 8.
[4]. Ασμ. 1, 4.
[5]. Ψαλμ. 33, 9.
[6]. Α΄ Ιω. 1, 1.
[7]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περὶ Θεολογίας Κεφαλαίων Ἑκατοντὰς Ἕκτη, οδ΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 162.
[8]. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΒΑΣΙΛΑ, Περὶ τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Λόγος 6, 22, PG. 150, 653D
[9]. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο, ό.π., σελ. 40.
[10]. Α΄ Ιω. 3, 2.
[11]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ, Περὶ Ἀγάπης Κεφαλαίων Ἑκατοντὰς Τετάρτη, ι΄, Φιλοκαλία Β΄, σελ. 42.
[12]. ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΥ, Συγγράμματα, τόμ. Β΄, εκδ. Ιεράς Βασιλικής και Σταυροπηγιακής Μονής Αγίου Νεοφύτου, Πάφος 1998, σελ. 239.
[13]. ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΑΓΙΟΡΕΙΤΟΥ, Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο, ό.π., σελ. 47.
[14]. ΜΑΞΙΜΟΥ ΟΜΟΛΗΓΗΤΟΥ, Περὶ διαφόρων ἀποριῶν, PG. 91, 1248ΑB. Γίνεται φανερό ότι στον άγιο Μάξιμο οι αισθήσεις θεωρούνται με βάση το δεδομένο της ψυχοσωματικής ένωσης του ανθρώπου. Αυτήν την αντιστοίχιση των αισθήσεων με τις δυνάμεις της ψυχής συναντάει κανείς και στο έργο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, αλλά και στον Νεμέσιο Εμέσης, ο οποίος εντάσσει τις αισθήσεις ἐν τοῖς ἰδίοις τοῦ συναμφοτέρου, ενώ μόνο τα αισθητήρια ανήκουν, κατά τον ίδιο, αποκλειστικά στο σώμα, βλ. ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΔΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ, Ἐν τῷ φωτὶ τοῦ προσώπου σου, Θάνατος και αισθήσεις στην εξόδιο ακολουθία, (μεταπτυχιακή εργασία που υποβλήθηκε στο τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής σχολής του Α.Π.Θ.), Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 18- 22.
[15]. Ψαλμ. 32, 2.
[16]. Βλ. ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ, Κεφάλαια Περὶ Προσευχῆς, γ΄, Φιλοκαλία Δ΄, σελ. 296.
[17]. ΝΙΚΗΤΑ ΣΤΗΘΑΤΟΥ, Πρώτη Πρακτικῶν Κεφαλαίων Ἑκατοντάς, ζ΄, Φιλοκαλία Γ΄, σελ. 274.
(Συνεχίζεται)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου